Rode Kruis over opvangcrisis Ter Apel: ‘Onacceptabel, maar we zijn nu beter voorbereid’

Het aanmeldcentrum in Ter Apel dreigt anno 2024 weer overvol te raken. In 2022 liep de situatie al dermate uit de hand dat het Rode Kruis moest bijspringen. Daarbij ging de hulpverleningsorganisatie over haar eigen grenzen heen, zo vertelt teamleider Susan van Geijn in gesprek met het vakblad Crisismanager. “Wat we toen deden, was uitzonderlijk.”

Hoewel er op meerdere plekken in Nederland problemen zijn met de opvang van asielzoekers, bevindt Ter Apel zich aan de voorlinie. Alle asielzoekers die in Nederland aankomen, moeten namelijk eerst naar het aanmeldcentrum in Ter Apel. Daar start de procedure die uiteindelijk bepaalt of ze recht hebben op asiel in Nederland. Omdat asielzoekerscentra regelmatig vol raken, blijven vluchtelingen vaak langer in Ter Apel dan de bedoeling is. In 2022 leidde dat tot een crisissituatie en zag het Rode Kruis zichzelf genoodzaakt om bij het aanmeldcentrum zorg te dragen voor crisisnoodopvang.

“Het Rode Kruis heeft een poule van vrijwilligers om in tijden van crisis of nood ondersteuning te verlenen aan activiteiten van de overheid”, zegt Susan van Geijn, operationeel teamleider Groningen. “We vangen vooral mensen op. Dat doen we geregeld, op grote en kleine schaal. In Ter Apel werd onze inzet echter structureel.”

Wanneer zijn jullie voor het eerst benaderd om bij te springen in Ter Apel?
“We zijn in augustus 2021 benaderd door het COA, dat toen al jaren de nachtopvang organiseerde in grote paviljoententen op het terrein van het aanmeldcentrum. De nachtopvang is bedoeld voor kleine groepen mensen die laat in de avond aankomen en daar één nacht verblijven. De volgende ochtend worden ze geregistreerd bij de IND en vervolgens naar een asielzoekerscentrum gebracht. De paviljoententen boden plek aan 250 mensen, maar omdat de doorstroom stokte, werden dat er op een gegeven moment meer dan 600.

Het COA vroeg ons om vooral te signaleren hoe het met de kwetsbare mensen ging. We stonden daar onder meer met EHBO-ers. Ook hebben we veldbedden geleverd en hadden we een informatiepunt voor de vluchtelingen.”

Een paar maanden later moesten die grote tenten weg. Waarom?
“In maart 2022 hebben we samen met VluchtelingenWerk Nederland en UNICEF gezegd dat vluchtelingen niet meer in die tenten konden verblijven. In plaats van een nachtopvang was het een permanente opvanglocatie geworden. Mannen, vrouwen en kinderen sliepen door elkaar, in stapelbedden, op stoelen of zelfs op de grond. Er was geen enkele privacy en te weinig medische en psychische zorg. Een onacceptabele situatie. Toen het weer rustiger was, zijn de tenten weggehaald en zijn de mensen naar het stenen gedeelte verplaatst. Dat is een paar weken goed gegaan.”

In mei 2022 ging het weer mis. Wat heeft het Rode Kruis toen gedaan?
“Begin mei 2022 moesten mensen buiten slapen. Wij zijn er de volgende dag heengegaan met tenten om dat te voorkomen. Nadat er in Heerenveen een locatie beschikbaar werd gesteld, hebben we uit het hele land personenbusjes geregeld om mensen daarnaartoe te brengen. Halverwege juni liep het weer uit de hand en heeft het Rode Kruis op de parkeerplaats van het aanmeldcentrum vijftig tenten neergezet waar mensen in hebben geslapen.”

Maar ook die tenten hebben jullie na een paar nachten weggehaald
“In eerste instantie was alles natuurlijk beter dan buiten slapen, maar dat is niet zoals het moet. De hele situatie was nog steeds onacceptabel.”

Was het niet gek om die tenten weer weg te halen?
“Het voelde heel dubbel, maar we konden de veiligheid niet garanderen. Het werd survival of the fittest, dus de sterkste mensen hadden een tent. En doordat de tenten dicht konden, hadden we geen zicht op wat er gebeurde.

Nadat de tenten weg waren, was het nog wel druk op het voorterrein, buiten het aanmeldcentrum. Uiteindelijk werden toen noodopvanglocaties geopend in Stadskanaal en Zuidbroek.”

Jullie haalden de tenten ook weg als signaal
“Klopt. Dit is namelijk niet onze rol. Opvang van vluchtelingen is een taak van de overheid. We drongen onder meer bij het COA en de staatssecretaris aan op een permanente, menswaardige opvang voor mensen op de vlucht. We hebben ons daarover achter én voor de schermen uitgesproken. Dat is best bijzonder, want het Rode Kruis neemt zelden stelling op een politiek thema.

In dit geval hebben we ons wel uitgesproken, omdat we als hulporganisatie zagen dat de opvang niet voldeed. Mensen hebben recht op opvang die voldoet aan bepaalde standaarden, zoals voldoende en schone toiletten, douches en een aangename temperatuur. In de situatie met de tenten konden wij dat niet bieden. Het was mensonterend en we vinden dat zoiets nooit meer mag gebeuren.”

Er kwamen ook mensen uit eigen beweging naar Ter Apel met allerlei hulpgoederen. Hoe ga je daarmee om?
“Dat gebeurt wel vaker in crisissituaties en het is hartverwarmend om te zien, maar voor hulporganisaties is het ook lastig. Je wil eerst inventariseren wat mensen precies nodig hebben. Als er dan al containers vol met kleding staan, kan dat leiden tot chaos.

Je bent lang bezig om al die kleding te controleren en te bepalen wat wel en niet geschikt is. Wij organiseren het liever op individueel niveau, zodat mensen ook krijgen wat ze nodig hebben.”

Wat was voor het Rode Kruis de grootste uitdaging in Ter Apel?
“Dat we afhankelijk waren van allerlei partijen. Als gemeenten geen opvanglocaties openen, kunnen deze mensen nergens heen. We wilden helpen, maar de situatie werd onhoudbaar. Zo wilden we mensen op het voorterrein opvangen op veldbedden, maar dat bracht te veel risico met zich mee. Er kwamen namelijk elke dag nieuwe vluchtelingen, dus de groep wisselde regelmatig. Mensen hadden geen eigen bed, want er was geen structuur. De sfeer was heel slecht. Veel vluchtelingen zitten in overlevingsmodus, dus zodra er iets wordt uitgedeeld, is het alsof het goud is. We willen zo goed mogelijk helpen, maar moeten ook onze eigen mensen beschermen.”

Wat hebben jullie toen gedaan?
“In het begin waren we vooral actief met vrijwilligers. Die zijn in de basis opgeleid, maar zijn doorgaans actief op evenementen of in ziekenhuizen tijdens covid. Daarnaast kun je vrijwilligers misschien een paar weken inzetten, zolang ze vrij kunnen zijn van hun werk en in staat zijn meerdere diensten te draaien. Dat houdt een keer op.

Daarom hebben we op een gegeven moment opgeschaald naar crisismanagers met onder andere veel ervaring in het buitenland. Een structureel team van beroepskrachten dus.”

Wat konden die crisismanagers doen?
“Crisismanagers hebben meer ervaring in de omgang met vluchtelingen in spannende en escalerende situaties. Daardoor kunnen ze wat relaxter omgaan met mensen die emotioneel of agressief zijn. Ze zijn in staat om op zo’n moment persoonlijke aandacht te geven. En ze hebben praktische ervaring, zoals het maken van een distributieplan.”

Wat houdt een distributieplan in?
“Dat gaat over hoe je voedsel of materialen uitdeelt, hoe je ervoor kunt zorgen dat je niet in één keer overladen wordt door een groep mensen. Denk aan een duidelijke looproute, één entree en vluchtroutes voor mensen.”

In augustus 2022 opende Artsen Zonder Grenzen een hulppost bij het aanmeldcentrum. Hoe was dat voor het Rode Kruis?
”Dat was heel welkom. Het is een organisatie die ook heel goed kan inschatten wat er nodig is. Daarbuiten hebben we zelf geen artsen in dienst. Vluchtelingen die medische hulp nodig hebben, kunnen doorgaans naar Gezondheidszorg Asielzoekers, de organisatie die in alle opvanglocaties van het COA verantwoordelijk is voor medische zorg. Maar zij werden in Ter Apel ook overvraagd. Doordat Artsen Zonder Grenzen naast ons stond, konden we snel de juiste hulp voor mensen inschakelen.”

Hoe gaat het Rode Kruis om met vrijwilligers die in zo’n situatie veel meemaken?
“We hebben een team collegiale ondersteuning die vrijwilligers na hun eerste inzet heeft gebeld om te vragen hoe ze het hebben ervaren. Het is normaal dat het je raakt, maar als je er lang mee zit, is het belangrijk dat je erover blijft praten. Die ondersteuning was voor vrijwilligers heel fijn omdat ze de volgende dag gewoon weer naar hun werk moesten.”

Wat heb je gehoord van vrijwilligers over hun ervaring?
“Veel mensen zeiden dat het heftig was, maar dat ze blij waren dat ze een bijdrage konden leveren. Ze kregen energie van het helpen van mensen in deze situatie.

Eén vrijwilliger was bestolen van haar ketting tijdens de hulpverlening, wat ze in eerste instantie niet in de gaten had. Dat vond ze erg jammer, maar ze zag het als ‘slechts materiaal’. Ze vond het belangrijker om mensen te helpen. En de volgende dag was ze er weer. Zo zijn er veel voorbeelden van de geweldige inzet die onze vrijwilligers elke keer weer tonen.”

Wat heeft het Rode Kruis geleerd van Ter Apel?
“In 2022 waren we hier niet op voorbereid omdat we niet hadden verwacht dat deze situatie zo lang zou duren in een land als Nederland. Nu weten we dat zoiets dus ook hier kan gebeuren. In ons landelijk magazijn in Duiven staat nu een container met materialen, als het ware met een sticker ‘Ter Apel’ erop, zodat we snel spullen kunnen leveren. De situatie met de vluchtelingenopvang is abnormaal omdat we heel lang werden ingezet.

En nog steeds; we ondersteunen de gemeentelijke opvang voor Oekraïners (GOO) en we hebben in samenspraak met het COA en gemeenten door het hele land kleinschalige opvanglocaties voor asielzoekers geopend. Als het in Ter Apel of ergens anders weer uit de hand loopt, kunnen we makkelijker opschalen omdat we op verschillende plekken locaties hebben, en mensen met ervaring in de opvang. Het maakt ons daadkrachtiger. We spelen een langdurige rol in de opvang van mensen op de vlucht en op die manier willen we de opvang menswaardiger maken.”