Onderzoek avondklokrellen: ‘We werden verrast’

Veel steden werden begin 2021 verrast door de avondklokrellen. Hoe komt het dat deze rellen zo uit de hand liepen? Het onderzoeksbureau EMMA, de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en het NIPV deden onderzoek naar de rellen in Eindhoven, Den Bosch, Helmond en Breda. Zij kwamen tot de conclusie dat we hier te maken hebben met een nieuw fenomeen.

De avondklokrellen waren de heftigste rellen in Nederland sinds de krakersrellen in 1980, aldus de Nederlandse Politiebond. Zeker in Eindhoven liep het behoorlijk uit de hand. Veel steden bleven na de rellen met vragen achter. Bijvoorbeeld: wat was de voedingsbodem voor deze rellen? Hebben we hier te maken met een nieuw fenomeen? Welke rol heeft social media gespeeld? En in hoeverre zijn de rellen in Eindhoven, Den Bosch, Helmond en Breda met elkaar te vergelijken? EMMA, RUG en NIPV deden onderzoek naar deze vragen, met als doel om de gemeentes meer handelingsperspectief te geven.

Hoe hebben jullie dit onderzoek aangepakt?
Hoofdonderzoeker Hans Moors: “We hebben eerst per stad gekeken wat er gebeurd was. We hebben gesprekken gevoerd en interviews gehouden met de betrokkenen, zoals wijkmanagers, jeugd- en jongerenwerkers, welzijns- en opbouwwerkers, politiemensen en relplegers zelf.

Daarna hebben we focusgroepen gehouden. Hierin hebben we in groepsverband met bewoners, jongeren en professionals teruggekeken. Vervolgens hebben we onze bevindingen uitgewerkt. Deze hebben we in reflectiegroepen voorgelegd aan de professionals van de verschillende gemeentes. In deze laatste bijeenkomsten hebben we de gemeentes ook met elkaar vergeleken.”

Wat waren jullie bevindingen?
“In de eerste plaats dat alle vier de steden met een ander fenomeen te maken hebben gekregen. De rellen in Eindhoven waren grootschalig. In deze demonstratie kwamen veel verschillende soorten groepen actievoerders, relplegers en demonstranten samen.

Aan de ene kant waren dit mensen die naar Eindhoven kwamen om te vechten of te plunderen. Er zaten mensen tussen met een stevig strafblad. Aan de andere kant waren het ook vreedzame burgers die met goede bedoelingen naar Eindhoven toe kwamen om tegen het coronabeleid te demonstreren. Die gemengde samenstelling maakte het voor de politie ingewikkeld om in te grijpen. De groep demonstranten bestond uit agressieve mensen met wapens en mensen die bloemen aan het uitdelen waren. Grijp je dan hard in met een waterkanon, of niet?”

Zijn er meer elementen die kenmerkend waren voor deze demonstratie?
“Ja, alles werd gefilmd. Er was een volwaardige cameraploeg van Omroep Brabant aanwezig. Zij deden live verslag van de strijd tegen de politie en de vernielingen. Dat is de pers. Daarnaast maakten veel mensen met hun telefoons filmpjes, ook van de mobiele eenheid. Die stond klaar in een linie en ze hadden nog geen helm op.

De ME-ers wisten dat zij later op Twitter uitgemaakt zouden worden voor ‘rotte vis’. Herkenbaar in beeld zijn, maakt hun werk lastiger. Bovendien vreesden ze dat hun privé-gegevens prijs gegeven zouden worden op internet, het zogenaamde doxing, want dat gebeurde eerder ook. Ze hebben dit filmen als zeer intimiderend ervaren en hebben hier aangifte van gedaan bij de politie.”

Hoe komt het dat de rellen in Eindhoven zo grootschalig waren?
“Dat heeft alles te maken met de demonstratie in Amsterdam, een week daarvoor. Ook die liep uit de hand. Er zijn veel arrestaties verricht en er was volop media-aandacht voor. De initiatiefnemers van de rellen in Amsterdam riepen online mensen op om volgende week naar Eindhoven te komen. Grote groepen mensen hebben daar gehoor aan gegeven, waaronder de harde kern van de supporters van verschillende betaald voetbal organisaties.”

Wat waren de kenmerken van de ongeregeldheden in Den Bosch?
“De ongeregeldheden in Den Bosch waren een dag na de rellen in Eindhoven. De initiatiefnemers hadden de rellen in Eindhoven gezien en zeiden: ‘Daar gaan we overheen’. Via social media werden mensen geprikkeld om mee te komen doen. De meeste mensen kwamen uit de stad, of de omliggende gemeenten. De invloed van georganiseerde protestgroepen was minder aanwezig dan in Eindhoven. Opvallend aan deze rellen is de plotse escalatie ervan die vrijwel alle professionals verraste. Tot 19.00 uur was het relatief rustig op straat. Vervolgens besloot een groep demonstranten om naar het centrum te trekken en daar de boel te vernielen.

Tijdens de rellen in Den Bosch was het ook onrustig in andere gemeentes. Daardoor was er op dat moment geen ME in de stad aanwezig. De relschoppers konden hun gang gaan en hebben een klein slagveld aangericht. Toen de ME eenmaal ter plaatse was, was de boel binnen een half uur onder controle. De rellen in Den Bosch waren eigenlijk een slap aftreksel van de rellen in Eindhoven. Ze waren veel minder gewelddadig.”

Zou je kunnen stellen dat de rellen minder gewelddadig waren omdat er geen confrontatie was met de ME?
“Dat zou kunnen. Maar er waren meer verschillen tussen de rellen in Eindhoven en in Den Bosch. Bij de rellen in Eindhoven kwam 65% van de deelnemers van buiten de stad. Bij de rellen in Den Bosch ging het voor 80% om mensen die in Den Bosch wonen.

Bij beide rellen waren mensen online opgeroepen om naar de stad te komen. Maar bij de rellen in Den Bosch waren veel harde kernen van voetbalverenigingen niet op komen dagen. De oproepen hadden niet meer de stuwende kracht die ze hadden gehad bij de rellen in Eindhoven.”

Wat waren de kenmerken van de demonstratie in Breda?
“Breda heeft sinds 2019 veel te maken met gewelddadige ordeverstoringen, bijvoorbeeld rond de jaarwisseling en rondom voetbalwedstrijden. Toch bleef het tijdens de avondklokrellen rustig.

Dit komt omdat de politie en de ME deze rellen in de kiem gesmoord hebben. Bij eerdere rellen ging het vooral om mensen uit twee specifieke wijken. De gemeente en de politie hebben in deze wijken ingegrepen, voordat de onrust echt uit de hand kon lopen.

Ook had de gemeente Breda de informatievoorziening goed op orde. Bij eerdere rellen werden de ambtenaren overspoeld met informatie. Al die informatie moest eerst gevalideerd worden, voordat de driehoek daarop kon acteren. Nu was er een vrijwel constante uitwisseling tussen het bestuur, het crisisteam en de mensen op straat. Zo konden de burgemeester en het gezag snel besluiten nemen en handelen, bijvoorbeeld als er signalen waren dat situaties gingen veranderen.”

Tot slot, wat waren de kenmerken van de rellen in Helmond?
“In Helmond begonnen de ongeregeldheden al in de zomer van 2020. Er werd toen een boks toernooi gehouden in het Weverspark. Jongeren kaapten dit toernooi om te demonstreren tegen de coronamaatregelen. Die groep is naar de stad getrokken om daar te rellen. Later in het jaar was het op een aantal locaties in de stad opnieuw onrustig.

De grote raddraaiers hebben na deze rellen een huisbezoek gekregen. De toon van die bezoeken was: ‘Dit flik je niet nog een keer’. Jongerenwerk, gemeente en politie hebben goed samengewerkt. Daardoor wisten ze wie ze in de gaten moesten houden, toen er bij de aankondiging van de avondklok via social media werd opgeroepen om te ‘rellen’. De politie heeft ingegrepen voordat het uit de hand liep.”

Wat is je conclusie als je deze vier rellen met elkaar vergelijkt?
“Dat je de verschillende rellen niet over één kam kunt scheren. Ze zijn gebaseerd op dezelfde soort onrust. Die voedingsbodem, daar moeten we anders naar leren kijken, zodat we signalen beter oppikken. Het samenvloeien van veel verschillende soorten onvrede, ongenoegen, boosheid, agressie en rotzooi-trapperij maakt dat de avondklokrellen staan voor een nieuw protestrepertoire. Het is een nieuw fenomeen, waarbij offline en online elkaar voortdurend beïnvloeden. Elke rel heeft ook zijn eigen dynamiek. We moeten ervoor waken dat we te veel in receptenboekjes gaan denken.”

Wat zijn de belangrijkste lessons learned voor de aanpak van volgende rellen?
“Een rel bestaat uit verschillende fases en in elke fase zijn er andere elementen belangrijk. Een rel begint vaak met langlevende onrust in de wijken. Dus: ken de wijken in je stad en weet wat er speelt. De gemeente Helmond was bijvoorbeeld goed op de hoogte van de kwetsbaarheden in de wijken en heeft daardoor een rel kunnen voorkomen.

In fase 2 is het belangrijk om de signalen op te pikken zodat je weet dat er iets staat te gebeuren. De rellen in Amsterdam waren bijvoorbeeld een duidelijk signaal dat het ook in Eindhoven uit de hand kon gaan lopen. In die fase is het belangrijk om op je qui vive te zijn en verschillende scenario’s uit te werken. Bij deze rellen hebben we gezien dat het ook belangrijk is om de professionals uit de wijk erbij te betrekken en om online media goed te monitoren.”

In fase 3 zijn de signalen zo sterk dat er een strategisch plan moet komen op de verschillende niveaus. Alle vier de gemeentes hebben dat goed gedaan. Het enige verbeterpunt is dat de veiligheids- en crisismensen hun collega’s uit het sociaal domein, die de wijken van binnenuit kennen, nog beter zouden kunnen betrekken. Zij kunnen waardevolle contextuele én situationele input leveren.

Fase 4, 5 en 6 gaat over de nazorg. Fase 4 is: puin ruimen. In de gemeente Den Bosch gingen ook de inwoners zelf opruimen. De burgemeester sprak zijn waardering daarvoor uit. Zo wist hij na de rellen toch weer de verbinding te leggen met de bewoners.

Fase 5 is het oppakken en het berechten van de raddraaiers. Daar is Den Bosch succesvol in geweest. Zij hebben de relschoppers niet alleen streng gestraft. Zij zagen ook dat de groep voor een groot gedeelte uit jongeren bestond. Zij hebben deze jongeren een traject aangeboden waarin zij geholpen werden met het vinden van een opleiding of een baan. Dit is een goede manier waarmee je relschoppers dicht bij je kunt houden en kunt voorkomen dat zij opnieuw ontsporen. Daar valt veel van te leren.

In fase 6 is de rust weergekeerd. In deze fase is het belangrijk om onvrede in de wijken te monitoren, zodat je een volgende crisis op tijd ziet aankomen en wellicht kunt voorkomen.”

Jullie hebben ook gekeken naar de invloed van social media tijdens deze rellen. Wat zijn daarbij jullie belangrijkste bevindingen?
“Dat bijna alles in de openbaarheid plaatsvond. De relschoppers plaatsten berichten op Facebook, SnapChat en Telegram, die bijna altijd voor iedereen toegankelijk waren.

Maar alleen het plaatsen van online berichten was niet voldoende. Om tot rellen te komen, hadden de initiatiefnemers influencers nodig die het oppakten. Ook de traditionele media heeft een belangrijke rol gespeeld in het online aanjagen van de rellen. Dit komt omdat traditionele media vooral de extremen laten zien. We zagen tijdens deze rellen een directe wisselwerking tussen de berichten op social media en de berichtgeving van Omroep Brabant.”

Zou daar iets tegen te doen zijn?
“Je kunt de media natuurlijk niet verbieden om ergens over te publiceren. Maar je kunt hen in fase 3 wel wijzen op hun verantwoordelijkheid. Er wordt wel eens gezegd dat mensen online allemaal in hun eigen bubbel leven. Tijdens deze rellen werden die bubbels gevoed met informatie uit de traditionele media.”

Had de communicatie vanuit de bestuurders misschien ook beter gekund?
“Jazeker. De minister presenteerde de avondklok als een zeer zwaar middel. Bovendien werd het geassocieerd met de oorlog. Daardoor riep het veel weerstand op. Het was beter geweest als deze maatregel minder zwaar was aangezet. Na de rellen werden de relschoppers door sommige bestuurders geframed als criminelen. Dat horen veel relschoppers graag en daarmee werden zij dus beloond voor hun gedrag. Dit frame deed bovendien geen recht aan al die mensen die met goede bedoelingen waren gekomen om hun onvrede over het coronabeleid te uiten en te demonstreren.”

Tot slot, wat is je het meest bijgebleven in dit onderzoek?
“De emoties die deze rellen hebben losgemaakt bij de bestuurders en de andere professionals. Zij zagen het onder hun ogen gebeuren en konden niets doen om de relschoppers nog te stoppen. Sommigen waren ook verrast. Een man vertelde dat hij de wijk al decennialang heel goed kent. Hij was tot het begin van de avond in de wijk, zag wat er gebeurde, stond er met zijn neus bovenop. Even ging hij naar huis, een uurtje, en toen hij terugkwam, was het hommeles. Hij kan er niet over uit dat hij dit niet heeft zien aankomen.”