Complexe crises: ‘Veiligheid en beveiliging zijn grote uitdagingen voor de wereld van morgen’

Georganiseerde criminaliteit en ondermijning, oorlogen aan de randen van Europa, massieve migratiestromen en klimaatverandering; de dreigingen voor onze samenleving stapelen zich op. Dit waren de gespreksthema’s tijdens het seminar ‘De schijnwerper op actuele en complexe crises’ van de SVDC. Welke prijs hebben we als samenleving eigenlijk voor onze veiligheid over?

Of je het een crisis kunt noemen is voor discussie vatbaar, maar dat de georganiseerde (drugs)criminaliteit crisisachtige trekjes heeft en een van de grootste actuele maatschappelijke zorgdossiers is, staat buiten kijf. Politiechef Frank Paauw van de Eenheid Amsterdam-Amstelland liet er zijn licht op schijnen tijdens het seminar. Een verhaal met een paradox, want Paauw betoogt dat Nederland voor de gemiddelde burger nog nooit zo veilig is geweest als nu. In absolute termen dalen de criminaliteitscijfers, vooral bij de high impact crimes, zoals inbraak en beroving. Ook het aantal liquidaties is de afgelopen jaren gedaald.

Jonger en gewelddadiger
Desondanks ervaren bestuurders en ordehandhavers de criminaliteit in Nederland als zorgwekkend, maatschappelijk ontwrichtend en ondermijnend. Dat komt volgens Paauw vooral doordat het fenomeen misdaad van karakter verandert: “De georganiseerde criminaliteit verhardt ingrijpend, waarbij aanslagen met handgranaten en zelfgemaakte explosieven steeds vaker voorkomen. Door deze trend is de maatschappelijke impact groter en lopen onschuldigen meer risico onbedoeld slachtoffer te worden van aanslagen.”

Waarvan akte met meer en minder recente aanslagen met explosieven en zwaar vuurwerk, waarbij woningen, horecagelegenheden en bedrijven zware schade oplopen, burgers serieus gevaar lopen en de omgeving moet worden ontruimd. Wat Paauw verder zorgen baart is dat jeugdige delinquenten op steeds jongere leeftijd steeds zwaardere geweldsmisdrijven plegen. Jeugdbendes zijn als het ware de ‘kraamkamer’ voor georganiseerde misdaadsyndicaten.

Naast georganiseerde drugscriminaliteit en ondermijning zijn ook de toenemende bedreigingen van publieke personen, zoals burgemeesters en politici, en de snel groeiende cybercriminaliteit grote zorgpunten. Cybercrime kan enorme impact hebben, ook in het fysieke domein, zoals de verstoring van logistieke ketens en processen, als vitale systemen worden gehackt. Paauw zegt daarover: “Als politie krijgen we nog niet goed grip op deze digitale criminaliteit, terwijl de maatschappelijke impact ervan toeneemt. We moeten investeren in versterking van specialistische kennis om meer grip op cybercriminaliteit te krijgen.”

Ketensamenwerking
De afgelopen jaren is de politie succesvol geweest in de aanpak van georganiseerde misdaadketens, onder andere door slimme opsporing, het hacken van beveiligde communicatieservers van criminele netwerken, verstoring van criminele geldstromen en het oppakken van kopstukken. Toch is er volgens de Amsterdamse politiechef nog veel winst te boeken. “We ervaren grote knelpunten op het personele vlak en in de financiering. We missen vooral een stabiele financiering, waarop we langjarig beleid kunnen maken. Daarnaast constateren we dat de privacywetgeving het optimaal delen van gegevens over criminelen belemmert, waardoor we soms minder effectief kunnen opsporen dan we zouden willen. Voor beide vraagstukken geldt: hoeveel hebben we er als maatschappij voor over om onze veiligheid te waarborgen?”

Geopolitiek
Die vraag geldt ook voor een bedreiging van de nationale veiligheid op veel grotere schaal: het oorlogsgevaar binnen Europa. Oud-commandant der Landstrijdkrachten Mart de Kruif deed een boekje open over deze dreiging, vanuit de ontnuchterende realiteit van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne na 70 jaar vrede in Europa. Een oorlog die sinds de ‘nieuwe’ geweldsexplosie in Israël en Gaza wat op de achtergrond is geraakt, maar waarbij nog altijd dagelijks bijna 1000 doden vallen. Het is ook een oorlog die potentie heeft uit te groeien tot een nog veel grotere militaire crisis op Europese schaal en die het denken over veiligheid en crisisbeheersing binnen Europa nog tot in lengte van jaren zal bepalen. Hoe moet het verder met Oekraïne en Europa? Wat staat ons nog te wachten? De Kruif schetst een kwetsbaar perspectief.

“De Russische inval in Oekraïne heeft een grotere impact op de veiligheid in Nederland, dan de aanslagen in de VS op ‘nine-eleven’ en verandert ook de verhoudingen binnen Europa. Dat heeft vooral te maken met de vraag die lidstaten zich stellen hoe ver zij willen gaan in het steunen van Oekraïne met wapens en munitie. Eén ding staat vast: Oekraïne kan alleen overleven als het westen het land op grote schaal en langdurig blijft steunen. Dat vraagt een sterke maatschappelijke en politieke wil en visie, maar een langjarige visie op nationale en internationale veiligheid is in Nederland geen populair thema.”

Wat betreft crisisbeheersing en nationale en internationale dreigingen is het leren van lessen volgens De Kruif een zwakke schakel. We identificeren die lessen wel, maar er gevolg aan geven met een langetermijnstrategie voor veiligheid en crisisbeheersing is een ander verhaal. Ook is er, als gevolg van het ingewikkelde stelsel voor crisismanagement in Nederland, bij complexe crises vaak nog te veel discussie over bevoegdheden en verantwoordelijkheden. De Kruif wijst onder andere op de repatriëring van slachtoffers na de crash van vlucht MH17 in Oekraïne, toen urenlang gedebatteerd werd door de NCTV, Binnenlandse Zaken en andere overheden over wie de lead moest nemen. “Zonde van de tijd”, vindt De Kruif.

De generaal waarschuwt dat het roer in Nederland en Europa snel om moet om de kwetsbaarheid voor geopolitieke crises en conflicten te verminderen: “We moeten niet de illusie hebben dat Europa niet verder de oorlog wordt ingetrokken. Dat gebeurt nu feitelijk al in de vorm van ‘hybride’ oorlogsvoering met cyberaanslagen in alle landen die Oekraïne steunen, ook in Nederland. Verder zijn we voor onze veiligheid vooral afhankelijk van de militaire macht van Amerika in NAVO-verband. Daardoor zijn we kwetsbaar. Omdat Amerika zich de komende jaren meer zal concentreren op de bescherming van haar belangen in het Verre Oosten, moet Europa meer voor zichzelf opkomen en investeren in een sterkere militaire verdediging en een eigen defensie-industrie. En ook in mentale weerbaarheid van de samenleving tegen crises.”

Wisselwerking
Kenmerkend voor de crises die Nederland de komende jaren te wachten staan, is de wisselwerking tussen verschillende crisistypen. Zo genereert oorlog vluchtelingenstromen, waarbij Nederland sinds de Russische inval in Oekraïne enorme hoeveelheden vluchtelingen moet opvangen, bovenop de toch al forse migratiestroom. Die opvang is een crisis op zich. Peter Bos, crisisexpert publiek domein en voormalig COA-bestuurder belichtte dit thema tijdens het seminar.

Bos benoemt de opvang van vluchtelingen en asielzoekers als een ingewikkeld, sterk gepolitiseerd en ook storingsgevoelig vraagstuk, door het grote aantal partijen dat een rol heeft te spelen: van COA tot gemeenten, woningcorporaties en de politiek. “Als ergens in de keten de opvang hapert, doordat er geen opvangplaatsen zijn of omdat het draagvlak ontbreekt, loopt de hele keten vast. En dat is precies wat er nu gebeurt.”

En de vooruitzichten zijn niet mals, want met de huidige instroom van zo’n 62.000 asielzoekers per jaar en daar bovenop nog eens 43.000 geregistreerde Oekraïense vluchtelingen staat de opvangketen al zwaar onder druk, terwijl de toestroom in de toekomst volgens Bos zeker niet minder zal worden. Hij waarschuwt dat ook de klimaatverandering in toenemende mate vluchtelingenstromen zal genereren, omdat door de extreme zomertemperaturen steeds grotere gebieden onleefbaar zullen worden.

Klimaatadaptatie
Nederland heeft op klimaatgebied sowieso nog wel wat ‘eigen’ uitdagingen, getuige de presentatie van dijkgraaf Marijn Ornstein van Waterschap vallei en Veluwe. Zij wijst op de zorgelijke trends die worden geschetst in de meest recente klimaatscenario’s van het KNMI. Nederland krijgt te maken met toenemende zomerhitte en met afwisselende perioden van droogte en juist extreme neerslag. Met als recente casus de ‘meteorologische waterbom’ die in de zomer van 2021 in Limburg en aangrenzende delen van Duitsland en België grote gebieden blank zette en in onze buurlanden honderden slachtoffers maakte.

Nederland is volgens Ornstein extra kwetsbaar, doordat grote delen van het land onder de zeespiegel liggen, terwijl zich juist daar ook de grootste steden met de grootste bevolkingsdichtheid en de belangrijkste motoren van onze economie bevinden. Oplossingen moeten niet alleen worden gezocht in adequate crisisplannen voor extreem weer en overstromingen, maar in de hele keten proactie-preventie-preparatie-repressie-nazorg. Met vooral een grotere rol voor klimaatadaptatie van steden en landschap; bijvoorbeeld het creëren van meer groen in steden om extreme temperaturen te dempen, wadi’s en andere vormen van wateropvang om in tijden van neerslagoverschot water te bergen voor droge tijden.

Crisisbeheersing 4.0
Van alle transities die momenteel in de wereld plaatsvinden is die naar ‘Maatschappij 4.0’ de grootste en meest omvattende. Bob de Wit, hoogleraar strategisch leiderschap aan Nyenrode, gaf tijdens het seminar een doorkijkje naar de samenleving van morgen, waarin kunstmatige intelligentie de mens voorbij streeft. Tussen 2025 en 2030 kan dat punt volgens De Wit al worden bereikt. Het zal naar zijn stellige overtuiging leiden tot een compleet nieuw maatschappijmodel, waarin de mens opnieuw zijn plek moet vinden. “Want als we iets maken dat slimmer is dan de mens, wat onderscheidt ons dan nog?”

Risico’s en gevaren liggen volgens de hoogleraar op de loer als de menselijke samenleving zich niet inspant om een nieuwe balans te vinden tussen de grote machtspartijen in de wereld (techbedrijven) en burgers en de risico’s van AI niet weet te beheersen. Zelfs tech-goeroe Elon Musk waarschuwt daar al voor. Een Europese AI Act in ontwikkeling moet grenzen stellen aan wat met AI wel kan en wat niet. Maar volgens De Wit is er ook een ‘nieuwe Thorbecke’ nodig die begrippen als ‘samenleving’, ‘economie’ en ‘democratie’ opnieuw definieert. Een maatschappij in transitie, nu de vierde sinds de uitvinding van de landbouw in de oertijd, gaat onvermijdelijk gepaard met wrijving en crisis. Overheden en andere instituties moeten die crisis goed kunnen managen om groot maatschappelijk onheil te voorkomen. Crisismanagement 4.0 dus…