Gevaarlijke stoffen bij crises: ‘Bel ons meteen, ook bij twijfel’

Tijdens een crisis kunnen er gevaarlijke stoffen vrijkomen. Het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) roept crisisprofessionals op om meteen te bellen, ook als zij twijfelen of het om een gevaarlijke stof gaat. “We willen graag snel aangehaakt zijn. Zo kunnen we erger voorkomen.”

Een treinongeluk met goederenwagons is een voorbeeld van een crisis waarbij er mogelijk gevaarlijke stoffen vrijkomen. Bij het treinongeval in Voorschoten werd er al snel geroepen dat de wagons geen gevaarlijke stoffen vervoerden. “Er gaan bij ons allerlei alarmbellen af, als we zoiets horen”, zegt Antoinette van Riel, senior toxicoloog en locatiemanager bij het NVIC. “Bij ons rijst dan de vraag: wat zit er dan wél in de wagons?”

“Bij dit soort ongevallen komen wij meteen proactief in actie”, vertelt Arjen Koppen, toxicoloog bij het NVIC. “Via onze netwerkpartners kregen we al snel informatie over de inhoud van de wagons en konden we nagaan of blootstelling aan die stof gevaarlijk was voor de mensen in de buurt van het ongeval. De betreffende stof kon gevaarlijk zijn, maar er was geen sprake van verspreiding of contact van personen met de stof. We delen dergelijke medisch-toxicologische informatie altijd via het Crisis Expert Team milieu en drinkwater (CET-md) en via het LCMS met onze andere crisispartners. Daarnaast beantwoorden we de vragen van artsen, die eventuele slachtoffers behandelen.”

Jullie spelen dus een belangrijke rol bij crises met gevaarlijke stoffen. Wat is voor jullie belangrijk bij de crisisaanpak?
“Dat we snel aangehaakt zijn, want bij vergiftiging is tijd een belangrijke factor. Door snel te handelen, kunnen we ergere schade voorkomen.

Ook is het belangrijk dat partners ons altijd bellen, ook als ze twijfelen. Het is namelijk niet altijd meteen duidelijk dat mensen blootgesteld zijn aan gevaarlijke stoffen. Door snel te handelen kan de gezondheidsschade beperkt worden. Ook pikken we door vroege meldingen beginnende incidenten op en kunnen we helpen om te voorkomen dat het groter wordt.”

Kun je daar een voorbeeld van geven?
“Een SEH-arts kan bijvoorbeeld met een patiënt geconfronteerd worden die iets over zich heen gekregen heeft. Wij gaan dan vragen stellen en dingen uitzoeken om tot een goede beoordeling te komen. Dus: zijn er meer mensen in contact gekomen met deze stof? Is het ongeluk binnen of buiten gebeurd? Verspreid de stof zich in de omgeving? Hebben ook andere ziekenhuizen patiënten binnengekregen met dezelfde symptomen? En is de stof in het riool of in het oppervlaktewater terecht gekomen, waardoor er risico’s zijn voor het milieu? Door dat soort dingen snel uit te zoeken, kan er snel gehandeld worden.”

Over welke vorm van vergiftiging bij crisissituaties krijgen jullie de meeste vragen?
“Vergiftiging door het inademen van gassen. Dat komt omdat gassen zich gemakkelijk verspreiden. Ze waaien met de wind mee. Daardoor kunnen er in een korte tijd relatief veel mensen aan blootgesteld worden.

In het verleden zijn er bijvoorbeeld verschillende incidenten geweest met de blootstelling aan fosfine op binnenvaartschepen. Een ander bekend voorbeeld is de treinramp in 2013 bij het Belgische Wetteren. Bij dit treinongeval raakten er zes wagons van het spoor: 2 daarvan kantelden en 3 vlogen in brand. Er kwamen giftige dampen van acrylonitril vrij. Daarnaast ontstonden er door de brand waterstofcyanide (blauwzuur), stikstofoxiden en ethyn (acetyleen). Ongeveer 100 mensen raakten gewond en moesten naar het ziekenhuis gebracht worden omdat zij vergiftigingsverschijnselen vertoonden. Zo’n 400 mensen zijn naar het ziekenhuis overgebracht voor controle of verzorging.

Tijdens het blussen stroomden de giftige stoffen ook het riool in. Via het verouderde rioolsysteem kwamen de dampen in de omliggende woningen omhoog. Tientallen omwonenden raakten gewond door de giftige dampen die hun huis binnendrongen, één man overleed. Bijna 2000 mensen moesten hun huizen verlaten en konden pas terug toen er geen giftige dampen meer uit het riool kwamen. De eerste bewoners mochten na 3 dagen alweer terug naar huis. De bewoners die vlak bij de plaats van de ramp woonden, mochten pas na een kleine 3 weken terugkeren.”

Bij een vergiftiging door gassen denk ik ook al snel aan branden. Krijgen jullie daar veel vragen over?
“Nee, en dat komt waarschijnlijk omdat de veiligheidsregio’s hier al veel expertise over hebben. Bovendien zijn veel branden toxicologisch gezien over 1 kam te scheren; rook is altijd gevaarlijk. Bij een brand is het advies altijd: sluit deuren en ramen en zorg dat je geen rook inademt. Er zijn wel stofgroepen die bij een brand bijzondere risico’s geven, waarvoor er bijvoorbeeld antidota gegeven kunnen worden. ”

Wat is het eerste dat je moet doen als je het gevoel hebt dat er bij een calamiteit giftige gassen vrijgekomen zijn?
“De inademing stoppen. Dus loop naar buiten, zoek frisse lucht op, ga weg van de rampplek en betreedt de rampplek alleen nog maar met goede pbm’s. Op dit laatste punt gaat het vaak mis. Mensen hebben namelijk de neiging om anderen te gaan helpen. Dus ze zien iemand op de grond liggen en gaan ernaar toe om hem te redden. Vervolgens ademen ze dezelfde giftige dampen in en raken ze zelf ook onwel. Een goed voorbeeld hiervan zijn de bekende mestgassen. Dus zorg er allereerst voor dat je zelf veilig bent, voordat je anderen gaat helpen.

Daarnaast is het belangrijk om te overleggen met een medisch professional, ook als je nog geen klachten hebt, want sommige stoffen veroorzaken vertraagde effecten.”

Waarom is dit zo belangrijk?
“Omdat je niet altijd merkt dat je giftige gassen inademt of ingeademd hebt. Dus het kan zijn dat je vage klachten krijgt en dat je de link niet legt met de gevaarlijke stof die je ingeademd hebt. Je hebt verschillende giftige gassen. Een deel daarvan lost goed op in water en kan direct weefsel beschadigen. Als je die inademt krijg je last van je ademhaling en van je ogen. Daardoor loop je weg en stopt de blootstelling.

Er zijn ook gassen die niet goed oplossen in water en/of via de longen worden opgenomen in het lichaam. Je merkt het niet direct als je deze gassen inademt. Daardoor blijven mensen deze stoffen langer inademen en richten ze geleidelijk steeds meer schade aan in het lichaam. Koolmonoxide is daar een goed voorbeeld van. Mensen met een lekkende cv-ketel krijgen vaak vage klachten zoals vermoeidheid en hoofdpijn. Soms gaan ze op vakantie en daar voelen ze zich beter. Daardoor lijkt het alsof de klachten komen door bijvoorbeeld hun werk. Ze leggen niet de link tussen het inademen van het gas en de klachten. Daardoor houdt de blootstelling lang aan en kan het gas veel schade aanrichten in het lichaam.”

We hebben het nu vooral gehad over giftige gassen. Zijn er meer gevaarlijke stoffen die een risico kunnen vormen bij een crisis of die een crisis kunnen veroorzaken?
“Het kan wel eens voorkomen dat er giftige stoffen aangetroffen worden in consumentenproducten. We zijn bijvoorbeeld wel eens gebeld door een huisarts die te maken had met een patiënt met vergiftigingsverschijnselen. Deze patiënt had kruidenthee gedronken. Bij een giftige stof in een consumentenproduct nemen we altijd contact op met de NVWA. Zij kunnen aangeven of zij meer meldingen over dit product hebben gehad. De NVWA heeft deze kruidenthee onderzocht en zij kwamen tot de conclusie dat er een giftig kruid in zat.

Ook hebben we wel eens een melding gekregen van een bus met senioren die allemaal ziek werden. Ze hadden maagdarm-klachten. In de eerste instantie werd er gedacht aan een besmetting met het norovirus. Op basis van de symptomen en de gezamenlijke activiteiten die ze ondernomen hadden, hebben we gezocht naar de bron. Zo kwamen we erachter dat een koperhoudend waterreservoir in het koffiezetapparaat in de bus de boosdoener was. Dit onderdeel was vlak voor de busreis vervangen.”

Welke trends en ontwikkelingen zien jullie? Welke risico’s zullen in de toekomst toenemen?
“We maken ons zorgen over de sterke toename van het gebruik van lithium-baterijen. Lithium-batterijen bevatten chemische stoffen en zware metalen die vrijkomen bij een brand. Een van die stoffen is waterstoffluoride. Deze stof kan diep doordringen in je huid. Dat is verschrikkelijk pijnlijk. Ook kan het calcium wegvangen waardoor mensen hartproblemen kunnen krijgen.

Om die reden houden we de branden met lithium-batterijen scherp in de gaten. Op dit moment zien we nog geen grote problemen, omdat het vaak om branden met kleinere batterijen gaat en mensen doorgaans kort worden blootgesteld. Waterstoffluoride geeft alleen problemen als mensen lange tijd blootgesteld worden aan hoge concentraties. Dat kan bijvoorbeeld voorkomen als iemand na een ongeluk met een elektrische auto bewusteloos raakt en langere tijd naast de brandende auto ligt of bij een inpandige brand in een garage. Er worden steeds meer grote batterijen gebruikt, ook in woonwijken. Daarom houden we deze ontwikkeling in de gaten.”

Kunnen jullie nog een ontwikkeling noemen die mogelijk tot nieuwe risico’s leidt?
“We maken ons zorgen over de toename van drugslabs. Drugsafval bevat vaak bijtende stoffen. Dit levert geen problemen op als dit afval gedumpt wordt in vaten. Maar dit afval wordt in toenemende mate gedumpt in zinkputten. Dan geeft het schade aan het milieu en geeft het risico’s voor de mensen die het moeten opruimen.

Ook zijn wij alert op de stoffen die bepaalde geheime diensten gebruiken om mensen te vergiftigen. Met dergelijke stoffen kan ook een terroristische aanslag gepleegd worden. Op Europees niveau wordt er momenteel gewerkt aan voldoende voorraad antidota. Zo kunnen de landen elkaar helpen, als dat nodig is. Nederland heeft al een eigen centrale calamiteitenvoorraad antidota.

Daarnaast zien we dat het aantal zelfmoorden met zelfdodingspoeders toeneemt. Dit is sowieso een zorgelijke ontwikkeling, want het gaat vaak om relatief jonge mensen die deze poeders bestellen via internet. We krijgen wel eens vragen van hulpverleners die zich afvragen hoe gevaarlijk die poeders voor henzelf zijn. Op internet is namelijk te lezen dat de gassen van deze poeders giftig zijn. Ze vragen zich af of ze zelf vergiftigd kunnen worden door een restje poeder dat nog ergens op tafel ligt of doordat de patiënt nog een boer laat. Dit is absoluut niet het geval. Deze poeders zijn alleen giftig als je ze inslikt en de gassen die vrijkomen zijn pas gevaarlijk bij veel hogere concentraties, bijvoorbeeld bij een industrieel ongeval.”

Tot slot, hoe is jullie samenwerking met de andere crisispartners? En wat zouden jullie nog willen verbeteren?
“Die samenwerking is goed. Er is sprake van een laagdrempelige, benaderbare cultuur met onze crisispartners. De communicatie gaat makkelijk via Whatsapp, evenals het delen van informatie bijvoorbeeld via het LCMS. Ook een telefoontje wordt regelmatig gepleegd, waarbij het prettig is als je de mensen kent van gezamenlijke oefeningen of netwerkactiviteiten.

We merken dat het voor onszelf belangrijk is om te blijven communiceren, ook als we geconcludeerd hebben dat er in dit scenario geen risico’s zijn. Dit is een element dat wij als experts wel eens onderschatten. Wij overzien niet altijd dat anderen met veel vragen zitten als wij onze risicoanalyse niet delen. Daardoor kan er toch veel onrust ontstaan, terwijl er toxicologisch niks aan de hand is.

Onze oproep is dan ook: bel ons als je ergens over twijfelt. Zoek elkaar op. Want door met meerdere blikken naar een calamiteit te kijken, kom je verder. En bel ons snel, als je het gevoel hebt dat er kans is op vergiftiging. Tijd is namelijk een belangrijke factor. Door snel te handelen, kun je ergere schade voorkomen.”