Wouter Jong: ‘Ik zie anno 2021 een nieuw type burgemeester’

'Burgemeesters hebben de afgelopen jaren meer oog gekregen voor de getroffenen van een crisis', zo blijkt uit promotieonderzoek van Wouter Jong, adviseur crisiscommunicatie en verbonden aan de Universiteit Leiden. 'Toch blijven sommige dilemma's lastig, zelfs voor ervaren bestuurders.'

Dit blijkt uit promotieonderzoek dat Wouter Jong eind 2019 deed naar de rol van burgemeesters tijdens crises. “De tijd dat burgemeesters na een crisis vooral aan hun eigen reputatie dachten, is echt voorbij", zegt hij. “Burgemeesters stellen zich vaak dienend op. Zij steken de slachtoffers een hart onder de riem en kijken hoe ze de getroffenen kunnen helpen, bijvoorbeeld door hun netwerk in te zetten. Daardoor voelen mensen zich praktisch en emotioneel gesteund.”

Is dat ooit anders geweest?
“Zeker. De crisis in Haaksbergen in 2014 is daar een voorbeeld van. Een monster truck reed toen tijdens een evenement het publiek in, waardoor er 3 doden en 30 gewonden vielen.

De burgemeester had de vergunning voor dit evenement verleend en bleef volhouden dat hij daar geen fouten in had gemaakt. Hij zei zelfs dat hij de vergunning zo weer zou afgeven. Dat bleef zijn communicatielijn, ook toen het rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid over het ongeluk uitkwam. Het werd daarmee een zakelijk en kil verhaal, dat natuurlijk niet aansloot bij wat de slachtoffers en nabestaanden wilden horen.

Dit terwijl het wel degelijk mogelijk is om er voor de slachtoffers te zijn, ook als je zelf medeverantwoordelijk bent voor het ontstaan van een crisis. De crisis in 2015 in Geldermalsen is daar een voorbeeld van. In die gemeente liepen de protesten tegen de komst van een asielzoekerscentrum totaal uit de hand. Er werden zelfs stenen door de ruiten van het gemeentehuis gegooid en politici werden bedreigd. De burgemeester heeft toen toegegeven dat zij de situatie verkeerd had ingeschat en maakte daar onomwonden excuses voor. Het asielzoekerscentrum is er nooit gekomen.”

Wat is het allerbelangrijkste in de manier waarop je als burgemeester optreedt net na een crisis?
“Dat je snapt wat de emoties in de samenleving zijn en dat je je kunt inleven in de gevoelens van de slachtoffers. Daarbij is het de crux dat je de verbinding legt en weet wat getroffenen en nabestaanden van de overheid verwachten. Je wilt voorkomen dat er een stille tocht wordt georganiseerd, terwijl de nabestaanden daar misschien geen behoefte aan hebben. Ook is het belangrijk dat je kunt uitleggen wat je dilemma's zijn, waar je voor staat en wat je gaat doen om het probleem op te lossen.

Mensen hoeven het niet altijd eens te zijn met je beslissingen. Als ze maar begrijpen waarom je het doet. En bij vervelende beslissingen is het goed om aan te geven dat je het zelf ook anders had gewild.

Daarnaast kunnen burgemeesters praktische hulp bieden, meer dan ze misschien beseffen. Ze kunnen hun netwerk inzetten en achter de schermen dingen in beweging zetten. Zo kunnen ze ook op de achtergrond veel voor slachtoffers betekenen.”

Is er ook een belangrijke valkuil waar burgemeesters voor moeten waken?
“Ja, en dat is dat ze het maatschappelijke sentiment niet laten overheersen. Een voorbeeld daarvan is een brand in het Drentse plaatsje De Punt in 2008. Na deze brand werd er van alles voor de slachtoffers en nabestaanden georganiseerd, zoals een stille tocht en de onthulling van een monument. De nabestaanden hadden het gevoel dat het dorp met hun rouw op de loop was gegaan.

Het is belangrijk om daar alert op te zijn. Alles gebeurt natuurlijk met de beste bedoelingen. Maar het blijft belangrijk om bij de slachtoffers te toetsen of zij zich nog comfortabel voelen bij alles wat je voor hen doet.”

Hoe is het contact dat burgemeesters met de slachtoffers en nabestaanden hebben?
“Over het algemeen is dat goed. Burgemeesters zijn vaak als geen ander in staat om aan te voelen wat er bij hen leeft. Zij gaan vaak bij hen langs en luisteren naar hun verhaal. In mijn promotieonderzoek heb ik bijvoorbeeld ook gekeken naar de rol van burgemeesters in de nasleep van de MH17. Juist die thuisbezoeken werden zonder uitzondering gewaardeerd.

Burgemeesters kunnen goed aftasten wat slachtoffers willen. En dat is per situatie anders. Sommigen voelen zich erg gesteund als de stad er voor hen is. Anderen voelen bijvoorbeeld al veel steun vanuit de wijk waarin ze wonen en hebben de steun van de hele stad minder hard nodig.”

Zijn er ook dilemma's waar burgemeesters moeite mee hebben?
“Jazeker. Uit het onderzoek komt naar voren dat burgemeesters het lastig vinden als ze bijna gedwongen worden om partij te kiezen binnen de lokale samenleving. Dus als ze tussen twee kampen moeten kiezen.

In ons onderzoek hebben we burgemeesters verschillende scenario's voorgelegd. Een voorbeeld daarvan is een crisis waarbij een jongen om het leven is gekomen door messteken. De burgemeester wordt gevraagd om mee te lopen in de stille tocht. Vervolgens blijkt dat die jongen geen lieverdje is geweest. Wat doe je als burgemeester dan? Loop je dan wel of niet mee?

Een vergelijkbaar dilemma zag je recent bij de rellen in Urk. Als burgemeester wil je de rellen veroordelen. Tegelijkertijd wil je ook die jongeren niet te veel tegen je in het harnas jagen, omdat ook zij inwoners van de gemeente zijn. Dat is soms best balanceren.”

Hoe kun je als burgemeester het beste met dit soort dilemma's omgaan?
“De burgemeester van Urk koos ervoor om de ouders van de jongeren aan te spreken op hun verantwoordelijkheid. Dat zou een goede oplossing kunnen zijn.

Meer in algemene zin is het belangrijk dat je laat zien dat je de gevoelens begrijpt en voor welke dilemma's je staat. Als er rond een voetbalwedstrijd rellen dreigen, zou je uitspraken kunnen doen als: ‘Ik snap hoe belangrijk deze voetbalwedstrijd voor jullie is, maar...’

Wat mijzelf verraste in het onderzoek was dat zowel jonge als ervaren burgemeesters het lastig vinden om met dit soort dilemma's om te gaan. Het blijft een worsteling, ook als je het vaker hebt meegemaakt, burgemeester van een grotere gemeente bent of meer ervaring hebt.”

Hoe verwacht je dat de rol van burgemeesters tijdens crises zich de komende jaren ontwikkeld?
“Er zijn natuurlijk altijd dingen die beter kunnen. Maar eerlijk gezegd vind ik dat burgemeesters de afgelopen jaren al mooie stappen gezet hebben. Er heeft echt een professionaliseringsslag plaatsgevonden.

Dat zie ik zeker ook op het gebied van crisiscommunicatie. Vroeger was crisiscommunicatie een sluitpost. Nu zit de crisiscommunicatie echt in het hart van de besluitvorming. Bij elk besluit dat er genomen wordt, vraagt de adviseur crisiscommunicatie zich af: kunnen we dit uitleggen aan het publiek? Hier wordt in het crisisteam over gesproken.

Ook wordt er vaak een omgevingsanalyse gemaakt en burgemeesters hebben vaak een goed gevoel voor het sentiment dat in de samenleving leeft. En ze weten beter hoe zij een boodschap het beste kunnen verwoorden."

Kun je daar een voorbeeld van geven?
“De brand bij het bedrijf Chemie-Pack in Moerdijk in 2011 is een voorbeeld van hoe het niet moet. Het stonk toen in de omgeving. Toch zei de burgemeester dat er geen gevaarlijke stoffen waren gemeten. Voor je gevoel klopte dat niet.

Dat zouden burgemeesters nu echt anders doen. Ze zouden in de eerste plaats zeggen dat ze zich voor kunnen stellen dat de inwoners geschrokken zijn. Dan sluit je direct aan bij het sentiment. Ook zouden ze aangeven dat er in de eerste metingen geen gevaarlijke stoffen gemeten zijn. Maar in het begin van de crisis is er nog veel onzeker. Daarom zouden ze wel het advies hebben gegeven om binnen te blijven en de berichten te volgen. Dit is een professionele manier van communiceren die burgemeesters de laatste jaren echt in de vingers hebben gekregen.”

En welk advies zou je burgemeesters willen geven voor de komende jaren?
“Houd dit niveau vast en bouw dit verder uit. En hier sta ik niet alleen in. Ook in het evaluatierapport van de Wet Veiligheidsregio's staat omschreven dat crisiscommunicatie meer aandacht verdiend. Het is een cruciaal onderdeel van crisismanagement geworden. Het is belangrijk om dat de komende jaren nog verder te professionaliseren.”