Heldere commando’s met oog voor alle belangen

Hoe geef je op een goede manier leiding aan een crisis? Veiligheidsexpert Benno Baksteen geeft zijn visie.

“Tijdens een crisis heb je een leider nodig die durft te handelen”, zegt Benno Baksteen, voorzitter van het adviescollege Degas. “Je hebt een leider nodig die de koers bepaalt en volgens een commandostructuur werkt. Dat betekent dat niet alle besluiten democratisch worden genomen. Er wordt niet over elk besluit gestemd en niet alles wordt met iedereen afgestemd. Dat kan ook niet, want er moet nú iets gebeuren. Tegelijkertijd is het belangrijk dat de leider beseft dat hij niet alle wijsheid in pacht heeft. Daarom is en blijft het belangrijk dat hij open staat voor alle informatie en ideeën, ook in andere lagen van de bevolking of in zijn organisatie. Zo kan hij besluiten nemen die aansluiten bij de dagelijkse praktijk.”

Luisteren
Baksteen is expert op het gebied van een lerende organisatie. Met het adviescollege Degas onderzoekt hij manieren om de samenleving veiliger te maken. In sommige andere landen ziet hij dat er te weinig geluisterd wordt naar de bevolking. Als voorbeeld noemt hij de aankondiging van de lockdown in India. In dat land riep de overheid de bevolking op om thuis te blijven. Vervolgens gingen honderd duizenden mensen tegelijk de straat op, omdat zij door de lockdown hun baan verloren hadden. Zij trokken massaal naar het platteland. Baksteen: “Het was toch wel handig geweest als de leider zich vooraf had laten informeren over de gevolgen van de lockdown voor de lokale bevolking. Dan had hij dit kunnen voorkomen.”

Wat vindt u van de manier waarop de Nederlandse overheid deze crisis aanpakt?
“Ik vind dat de overheid op een goede manier leiding geeft aan deze crisis. Ze kiezen niet voor een topdown-aanpak, waarbij militairen op straat alles handhaven. Ze leggen uit waarom ze maatregelen nemen, zodat iedereen het echt snapt. Ook is het bij crisismanagement belangrijk dat je een plan niet blind uitvoert. Het is een dynamisch systeem. Je neemt maatregelen en vervolgens kijk je of deze op elke plek het gewenste resultaat opleveren. Zo niet, dan pas je daar de maatregelen op aan. Ook dat zie je nu in Nederland gebeuren.

Ik heb alleen wel het gevoel dat sommige maatregelen iets te snel genomen zijn. Ik vraag me bijvoorbeeld af of het nodig was om zo snel alle scholen te sluiten. De informatie van dat moment was dat de kans klein is dat kinderen het virus overdragen. En het is maar de vraag hoe lang mensen het volhouden om thuis te werken én onderwijs te geven aan hun kinderen. Maar goed, het kenmerk van een goede crisisaanpak is ook dat je niet teveel terugkijkt. De scholen zijn gesloten en we moeten nu verder met de situatie zoals die nu ontstaan is.”

Wat is het nadeel van te strenge maatregelen van bovenaf?
“Dat bestuurders het over het algemeen lastig vinden om strenge maatregelen weer los te laten. In de luchtvaart zag je dat tien jaar geleden ook gebeuren. Vanwege een vulkaanuitbarsting op IJsland was er as in de lucht gekomen. Daarom besloot de Europese overheid om een groot gedeelte van het Europese luchtruim te sluiten. Voor piloten was dat een vreemde beslissing. Zij zijn namelijk gewend om zelf alle risico’s af te wegen en op basis daarvan de juiste beslissingen te nemen.

Er komt een moment dat je als instantie die maatregel weer moet opheffen. Daarmee zeg je eigenlijk dat het vanaf dat moment wel weer veilig is om te vliegen. Maar een vlucht brengt altijd risico’s met zich mee. Daarom hebben bestuurders de neiging om maatregelen te lang in stand te houden. Zij zijn bang dat er iets ergs gebeurt, net nadat de maatregelen zijn opgeheven. En dan zijn zij verantwoordelijk.

Dat risico loop je ook met de maatregelen die de overheid nu genomen heeft, bijvoorbeeld met het sluiten van de scholen. Er komt een moment dat de scholen weer open gaan. En dat betekent waarschijnlijk dat het aantal besmettingen weer zal stijgen. Bestuurders willen dat niet graag op hun geweten hebben. Daarom hebben ze de neiging om maatregelen langer in stand te houden dan wenselijk is."

Wat zijn – wat u betreft – de belangrijkste aandachtspunten bij het nemen van nieuwe maatregelen of het opheffen van maatregelen die al eerder genomen zijn?
“Dat bestuurders zich niet te veel laten leiden door emoties. Tijdens een crisis lopen de emoties hoog op, zeker als er steeds meer mensen doodgaan. En als er mensen in jouw eigen omgeving doodgaan, dan is dat het allerergste wat je kan overkomen. Je wilt koste wat kost dat dat wordt voorkomen. Toch is het onvermijdelijk dat je als samenleving een afweging maakt waarin je ook de andere aspecten meeneemt, zoals de economische schade en de maatschappelijke gevolgen. Denk bijvoorbeeld aan de kwetsbare kinderen die nu thuis zitten. Ik hoop dat bestuurders afwegingen blijven maken waarin ze alle aspecten meenemen, zonder dat ze zich al te veel laten leiden door begrijpelijke emoties. Dat vraagt om lef. Maar voor de samenleving als geheel is dat wel het beste.”